ಮೈಸೂರಿನ ಒಡೆಯರು (೧೩೯೯ – ೧೯೪೭): ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಆಳ್ವಿಕೆ ನಡೆಸಿದ ಒಂದು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ, ಒಡೆಯರ್ ಕುಟುಂಬದಿಂದ ಆಳ್ವಿಕೆಗೆ ಒಳಪಟ್ಟಿದ್ದ ಇವರು ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಸಾಮಂತರಂತೆ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸಿದರು. ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ (೧೫೬೫) ಪತನದೊಂದಿಗೆ ಈ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವು ಸ್ವತಂತ್ರವಾಯಿತು. ೧೭ ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವನ್ನು ವಿಸ್ತರಿಸುತ್ತ, ನರಸರಾಜ ಒಡೆಯರ್-೧ ಮತ್ತು ಚಿಕ್ಕ ದೇವರಾಜ ಒಡೆಯರ್ ಅವರ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ, ದಕ್ಷಿಣ ಕರ್ನಾಟಕ ಮತ್ತು ತಮಿಳುನಾಡಿನ ಭಾಗಗಳನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತ ಪ್ರಬಲ ರಾಜ್ಯವಾಯಿತು.
ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಇತಿಹಾಸ ಮೂಲಗಳು, ಅನೇಕ ಉಪಲಬ್ಧ ಕಲ್ಲಿನ ಮತ್ತು ತಾಮ್ರದ ತಟ್ಟೆಯ ಶಾಸನಗಳಲ್ಲಿ, ಮೈಸೂರು ಅರಮನೆ ಮತ್ತು ಸಮಕಾಲೀನ ಸಾಹಿತ್ಯ,ಕನ್ನಡ, ಪರ್ಷಿಯನ್ ಮತ್ತು ಇತರ ಭಾಷೆಗಳ ದಾಖಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ದಾಖಲೆಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಮೈಸೂರು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವು ಒಂದು ಸಣ್ಣ ರಾಜ್ಯವಾಗಿ ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿತು ಮತ್ತು ಇಬ್ಬರು ಸಹೋದರರು, ಯದುರಾಯ(ವಿಜಯ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು) ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣರಾಯ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು. ಯದುರಾಯ ಸ್ಥಳೀಯ ರಾಜಕುಮಾರಿ, ಚಿಕ್ಕದೇವರಸಿಯನ್ನು ವಿವಾಹವಾಗಿ, ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಉಳಿಸಿ ಒಡೆಯರ್ ಎಂಬ ಬಿರುದನ್ನು ಗಳಿಸಿದರು. ಒಡೆಯರ್ ಕುಟುಂಬದ ಬಗ್ಗೆ ಮೊದಲ ಮಾತುಗಳು ವಿಜಯನಗರದ ರಾಜ ಅಚ್ಯುತ ದೇವ ರಾಯನ ಕಾಲದ (೧೬ ನೆ ಶತಮಾನ) ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬಂದಿದೆ.
ಚಿಕ್ಕ ದೇವರಾಜ ಒಡೆಯರ್ ಅವರು ಬೇರೆ ರಾಜ್ಯಗಳ ದಾಳಿಯನ್ನು ಸಮರ್ಥವಾಗಿ ಎದುರಿಸಿದ್ದಲ್ಲದೆ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ವಿಸ್ತರಿಸಿದರು. ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವು ಶೀಗ್ರದಲ್ಲೇ ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಸೇಲಂ ಮತ್ತು ಬೆಂಗಳೂರು, ಪಶ್ಚಿಮದಲ್ಲಿ ಹಾಸನ, ಉತ್ತರಕ್ಕೆ ಚಿಕ್ಕಮಗಳೂರು ಮತ್ತು ತುಮಕೂರು ಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣದ ಉಳಿದ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಕೊಯಮತ್ತುರ್ ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡಿತು.
ಅನಕ್ಷರಸ್ಥನಾದರೂ, ಹೈದರ್ ಅಲಿ ತನ್ನ ಹೋರಾಟ ಕೌಶಲ್ಯ ಮತ್ತು ಆಡಳಿತ ಕುಶಾಗ್ರಮತಿಯಿಂದಾಗಿ ಕರ್ನಾಟಕದ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಸ್ಥಾನ ಗಳಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಹೈದರ್ ಅಲಿಯ ಉನ್ನತಿಯನ್ನು ಸಹಿಸದ ಬ್ರಿಟಿಷರು ಮರಾಠರು ಮತ್ತು ಗೊಲ್ಕೊಂಡಾ ನಿಜಾಮ್ ಜತೆ ಮೈತ್ರಿ ಮಾಡಿಕೊಂಡು ಹೈದರ್ ಅಲಿಯ ಮೇಲೆ ಯುದ್ಧ ಸಾರಿದರು ( ಮೊದಲ ಆಂಗ್ಲೋ ಮೈಸೂರು ಯುದ್ಧ ೧೭೬೭). ಚೆಂಗಮ್ ಮತ್ತು ತಿರುವಣ್ಣಮಲೈ ಯುದ್ಧಗಳಲ್ಲಿ ಹೈದರ್ ಅಲಿ ಸೋಲನ್ನು ಅನುಭವಿಸಿದರು. ೧೭೭೦ ರಲ್ಲಿ, ಮಾಧವರಾವ್ ಪೇಶ್ವರ ಮರಾಠಾ ಸೇನೆಯ ಮೈಸೂರು ಮೇಲೆ ದಾಳಿ ನಡೆಸಿತು (೧೭೬೪ -೧೭೭೨ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ೩ ಯುದ್ಧಗಳು ನಡೆದಿದ್ದು ಹೈದರ್ ಅಲಿ ಸೋಲನ್ನು ಕಂಡರು) ಹೈದರ್ ೧೭೬೯ ಒಪ್ಪಂದದ ಪ್ರಕಾರ ಬ್ರಿಟಿಷರ ಬೆಂಬಲ ನಿರೀಕ್ಷಿಸಿದ್ದರಾದರು ಬ್ರಿಟಿಷರು ಬೆಂಬಲವನ್ನು ಕೊಡದೆ ದ್ರೋಹವೆಸೆಗಿದರು. ಬ್ರಿಟಿಷರ ಈ ದ್ರೋಹದಿಂದ ಯುದ್ಧಗಳನ್ನು ಹೈದರ್ ಅಲಿ ಯುದ್ದಗಳನ್ನು ಸೋತರು ಮತ್ತು ಅವರ ಮೇಲೆ ಅಪನಂಬಿಕೆ ಟಿಪ್ಪುಸುಲ್ತಾನ ಕೂಡ ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡಿದ್ದರು.
ಕೃಷ್ಣರಾಜ -೪, ಹನ್ನೊಂದು ವರುಷದ ಹುಡುಗ, ೧೮೯೫ ರಲ್ಲಿ ಸಿಂಹಾಸನವನ್ನು ಏರಿದರು. ಅವರು ದೊಡ್ಡವರಾಗುವ ತನಕ ಅವರ ತಾಯಿ ಕೆಂಪರಾಜಮ್ಮಣ್ಣಿಯವರು ಆಳ್ವಿಕೆ ನಡೆಸಿದರು. ಇವರ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯನವರು ದಿವಾನರಾಗಿದ್ದು ಮೈಸೂರನ್ನು ಕೈಗಾರಿಕೆ, ಶಿಕ್ಷಣ, ಕೃಷಿ ಮತ್ತು ಕಲೆಯಲ್ಲಿ, ಪ್ರಗತಿಪರ ಮತ್ತು ಆಧುನಿಕ ರಾಜ್ಯವಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಿದರು. ಗಾಂಧೀಜಿ ಅವರು ಇವರನ್ನು ರಾಜರ್ಷಿ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಿದ್ದರು. ಮಹಾರಾಜ ಸ್ವತಃ ನಿಪುಣ ಸಂಗೀತಗಾರರಾಗಿದ್ದು, ತಮ್ಮ ಹಿರಿಯರಂತೆ, ಲಲಿತಕಲೆಗಳ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೆ ಆಶ್ರಯ ನೀಡಿದರು
ಚಿಕ್ಕ ದೇವರಾಜರ ಆಳ್ವಿಕೆಯು ಅನೇಕ ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ತಂದಿತು. ಆಂತರಿಕ ಆಡಳಿತ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿರುವ ಅಗತ್ಯಗಳಿಗೆ ಸರಿಹೊಂದುವಂತೆ ನವೀಕರಿಸಿ ಹೆಚ್ಚು ಪರಿಣಾಮಕರಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಅಂಚೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಅಸ್ತಿತ್ವಕ್ಕೆ ತರಲಾಯಿತು. ಆರ್ಥಿಕ ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ಕೂಡ ಪರಿಚಯಿಸಲಾಗಿ, ಆದಾಯದ ಸಂಗ್ರಹಣೆಯಲ್ಲಿ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಆಸಕ್ತಿಯನ್ನು ರಾಜ ಹೊಂದಿದ್ದರು, ಖಜಾನೆ ೯೦, ೦೦, ೦೦೦ ಪಗೋಡಾಗಳಷ್ಟು ವೃದ್ಧಿಸಿದ್ದರಿಂದ ಅವರನ್ನು ನವಕೋಟಿ ನಾರಾಯಣ ಎಂಬ ಬಿರುದನ್ನಿಟ್ಟಿದ್ದರು
ಆಧುನಿಕ ಮೈಸೂರಿನ ಹರಿಕಾರ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಸರ್ ಎಂ. ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯ ನವರು ಕರ್ನಾಟಕದ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಸ್ಥಾನ ಪಡೆದಿದ್ದಾರೆ. ೧೯೦೯ ರಲ್ಲಿ ದಿವಾನರಾಗಿ ನೇಮಕಗೊಂಡರು. ಇವರ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ, ಮೈಸೂರು ವಿಧಾನಸಭೆಯ ಸದಸ್ಯತ್ವವನ್ನು ೧೮ ರಿಂದ ೨೪ ಗೆ ಹೆಚ್ಚಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯದ ಬಜೆಟ್ ಚರ್ಚೆಗಳಲ್ಲಿ ವಿಮರ್ಶಿಸುವ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ನೀಡಲಾಯಿತು. ಅವರ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಗೊಂಡ ಪ್ರಮುಖ ಯೋಜನೆಗಳೆಂದರೆ: ಕನ್ನಂಬಾಡಿ ಆಣೆಕಟ್ಟು ನಿರ್ಮಾಣ, ಭದ್ರಾವತಿಯಲ್ಲಿನ ಮೈಸೂರು ಐರನ್ ವರ್ಕ್ಸ್, ೧೯೧೬ ರಲ್ಲಿ ಮೈಸೂರು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದ ಸ್ಥಾಪನೆ, ಮೈಸೂರು ರಾಜ್ಯದ ರೈಲ್ವೆ ಇಲಾಖೆ ಮತ್ತು ಮೈಸೂರಿನ ಹಲವಾರು ಕೈಗಾರಿಕೆಗಳ ಸ್ಥಾಪನೆ. ೧೯೫೫ ರಲ್ಲಿ, ಭಾರತದ ಅತ್ಯುನ್ನತ ನಾಗರಿಕ ಗೌರವ “ಭಾರತ ರತ್ನ” ಅವರಿಗೆ ನೀಡಲಾಯಿತು. ಸರ್ ಮಿರ್ಜಾ ಇಸ್ಮಾಯಿಲ್ ೧೯೨೬ ರಲ್ಲಿ ದಿವಾನರಾಗಿ ಅಧಿಕಾರ ವಹಿಸಿಕೊಂಡರು. ಅವರ ಕೊಡುಗೆಗಳೆಂದರೆ: ಭದ್ರಾವತಿಯಲ್ಲಿನ ಐರನ್ ವರ್ಕ್ಸ್ ನ ವಿಸ್ತರಣೆ, ಭದ್ರಾವತಿಯಲ್ಲಿ ಒಂದು ಸಿಮೆಂಟ್ ಮತ್ತು ಕಾಗದ ಕಾರ್ಖಾನೆ ಸ್ಥಾಪನೆ, ಹಿಂದೂಸ್ತಾನ್ ಏರೋನಾಟಿಕ್ಸ್ ಲಿಮಿಟೆಡ್ ಆರಂಭಿಸುವಿಕೆ.
೧೮೯೪ ರಲ್ಲಿ, ರಾಜ್ಯವು ಎಂಟು ವರ್ಷಕ್ಕಿಂತ ಕೆಳಗಿನ ಹುಡುಗಿಯರ ಮದುವೆಯನ್ನು ನಿಷೇಧಿಸುವಂತ ಕಾನೂನುಗಳನ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತಂದಿತು. ನಿರ್ಗತಿಕ ಮಹಿಳೆಯರು, ವಿಧವೆ ಮಹಿಳೆಯರ ಮರುಮದುವೆ ಪ್ರೇರೇಪಿಸಿದರು, ಮತ್ತು ೧೯೨೩ ರಲ್ಲಿ, ಕೆಲವು ಮಹಿಳೆಯರು ಚುನಾವಣೆಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮಹಕ್ಕನ್ನು ಚಲಾಯಿಸುವ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ನೀಡಿದರು. ಪ್ರಾಚೀನ ಮತ್ತು ಸಮಕಾಲೀನ ಕನ್ನಡ ಪುಸ್ತಕಗಳ ಪ್ರಕಟಣೆ (ಪಂಪ ಭಾರತ ಮತ್ತು ಜೈಮಿನಿ ಭಾರತ) , ಕನ್ನಡ ಸಮಾಚಾರ ಎಂಬ ಕನ್ನಡ ದಿನಪತ್ರಿಕೆ ಮತ್ತು ದ್ವಿಭಾಷಾ ನಿಘಂಟು.
ಮೈಸೂರು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಕಾಲವು ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಬೆಳವಣಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರವಹಿಸಿತು ಮತ್ತು ಸ್ವತಃ ರಾಜರುಗಳೇ ಲಲಿತಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಪಾರಂಗತರಾಗಿದ್ದರು. ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಜನಪ್ರಿಯ ಉಳಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದು; ಜೀವನಚರಿತ್ರೆ, ಇತಿಹಾಸ, ವಿಶ್ವಕೋಶ, ಕಾದಂಬರಿ, ನಾಟಕ, ಮತ್ತು ಸಂಗೀತ ಗ್ರಂಥಗಳ ಹೊಸ ಪ್ರಕಾರಗಳ ಬರಹಗಳು ಜನಪ್ರಿಯವಾದವು. ಶ್ರೀರಂಗಪಟ್ಟಣದ ಗೋವಿಂದ ವೈದ್ಯ, ಕಂಠೀರವ ನರಸರಾಜ ವಿಜಯ ಬರೆದರು. ಲಕ್ಷ್ಮೀಶ ಮತ್ತು ಸರ್ವಜ್ಞ ರು ಕನ್ನಡ ಮಾತಾಡುವ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಛಾಪನ್ನು ಮೂಡಿಸಿದರು. ಕವಿಯಿತ್ರಗಳಾದ ಚೆಲುವಾಂಬೆ, ಹೆಳವನಕಟ್ಟೆ ಗಿರಿಯಮ್ಮ, ಶ್ರೀ ರಂಗಮ್ಮ, ಮತ್ತು ಸಾಂಚಿ ಹೊನ್ನಮ್ಮ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಪಾತ್ರ ನಿರ್ವಹಿಸಿದರು.” ಅಭಿನವ ಭೋಜ” ಬಿರುದಾಂಕಿತ ಮಹಾರಾಜ ಕೃಷ್ಣರಾಜ-೩ ನಲವತ್ತು ಬರಹಗಳನ್ನು ನೀಡಿದ್ದಾರೆ. (ಶ್ರೀ ತತ್ವನಿಧಿ, ಸೌಗಂಧಿಕ ಪರಿಣಯ). ಮುದ್ದಣ್ಣನವರ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಪ್ರಮುಖ ಬರಹಗಳಾದ ಅದ್ಭುತ ರಾಮಾಯಣ (೧೮೯೫) ಮತ್ತು ರಾಮಾಶ್ವಮೇಧಂ (೧೮೯೮) ನಿಂದ ಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ದೊಡ್ಡ ತಿರುವು ಬಂದಿತು. ಮಹಾರಾಜ ಕೃಷ್ಣರಾಜ-೩ ಮತ್ತು ಚಾಮರಾಜ-೯ ಆಶ್ರದಲ್ಲಿದ್ದ ಬಸವಪ್ಪ ಶಾಸ್ತ್ರಿ ಅವರನ್ನು ಕನ್ನಡ ನಾಟಕ ಪಿತಾಮಹ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಅವರ ಹಲವಾರು ಅನುವಾದಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಳಿದಾಸ, ಅಭಿಜ್ಞಾನ ಶಾಕುಂತಲ ಜನಪ್ರಿಯವಾದವು.
ಮಹಾರಾಜ ಕೃಷ್ಣರಾಜ -೩, ಸ್ವತಃ ಸಂಗೀತಗಾರರಾಗಿದ್ದು, ಜವಳಿಗಳನ್ನು (ಲಘು ಸಾಹಿತ್ಯ) ಮತ್ತು ಕನ್ನಡ ಭಕ್ತಿ ಗೀತೆಗಳನ್ನು ಸಂಯೋಜಿಸಿದ್ದರು. ಮಹಾರಾಜ ಚಾಮರಾಜ-೯ ಆಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿದ್ದ ವೀಣೆ ಶೇಷಣ್ಣ ನವರನ್ನು ವೀಣಾ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಪ್ರತಿಪಾದಕ ಒಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಮಹಾರಾಜ ಕೃಷ್ಣರಾಜ ಒಡೆಯರ್ ಅವರಿಗೆ ವೈಣಿಕ ಶಿಖಾಮಣಿ ಎಂದು ಬಿರುದನ್ನು ನೀಡಿದರು. ಮೈಸೂರು ವಾಸುದೇವಾಚಾರ್ಯ, ಮುತ್ತಯ್ಯ ಭಾಗವತರ್, ಚೌಡಯ್ಯ (ಸಂಗೀತ ರತ್ನ, ಸಂಗೀತ ಕಲಾನಿಧಿ) ಆಸ್ಥಾನದ ಶೋಭೆಗಳಾಗಿದ್ದರು.
ಮೈಸೂರು ರಾಜಮನೆತನದ ಅರಮನೆಗಳಿಗೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದ್ದು ಅದನ್ನು “ಅರಮನೆಗಳ ನಗರ” ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ನಗರದ ಮೈಸೂರ ಅರಮನೆ, “ಅಂಬ ವಿಲಾಸ” ( ಮೊದಲಿನ ಅರಮನೆ ಬೆಂಕಿಯಲ್ಲಿ ಸುಟ್ಟು ಹೆನ್ರಿ ಇರ್ವಿನ್ ೧೮೯೭ ವಿನ್ಯಾಸಗೊಳಿಸಿದರು) ಮತ್ತು “ಜಗಮೋಹನ ಅರಮನೆ” ಗಳು ( ಈಗ ಚಾಮರಾಜೇಂದ್ರ ಆರ್ಟ್ ಗ್ಯಾಲೆರಿ) ನೋಡ ತಕ್ಕವು.
ಕಿತ್ತೂರಿನ ದೇಸಾಯಿಗಳು
ಕಿತ್ತೂರಿನ ದೇಸಾಯಿಗಳು(೧೫೮೫ -೧೮೨೪): ಕಿತ್ತೂರಿನ ಇತಿಹಾಸವು ಕ್ರಿ.ಶ. ೧೫೮೬ರಿಂದಲೇ ಆರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ. ಮೂಲತಃ ಮಲೆನಾಡಿನ ಗೌಡ ಮನೆತನದಿಂದ ಬಂದ ಮಲ್ಲ ಹೆಸರಿನ ಸೋದರರಿಬ್ಬರು ವಿಜಾಪುರದ ಆದಿಲಶಾಹಿ ಸೈನ್ಯದಲ್ಲಿ ಸೇರಿಕೊಂಡಿದ್ದರು. ಈ ಸೋದರರಲ್ಲಿ ಹಿರಿಯ ಮಲ್ಲನಿಗೆ “ ಶಮಶೇರ ಜಂಗಬಹಾದ್ದೂರ ” ಎನ್ನುವ ಬಿರುದನ್ನು ಹಾಗೂ ಹುಬ್ಬಳ್ಳಿ ವಿಭಾಗದ ಸರದೇಶಮುಖಿಯನ್ನು ನೀಡಲಾಗಿತ್ತು. ವಿಜಾಪುರದ ಪತನದ ನಂತರ ಕಿತ್ತೂರು ದೇಸಾಯಿಗಳು ತಮ್ಮ ರಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ಅನೇಕ ಕಾಳಗಗಳನ್ನು ಎದುರಿಸಬೇಕಾಯಿತು. ಬ್ರಿಟಿಷರು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕಾಲೂರುವ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲಿಯ ರಾಜಕೀಯ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಬಹಳ ವಿಲಕ್ಷಣವಾಗಿತ್ತು. ಉತ್ತರ ಹಿಂದುಸ್ತಾನದಲ್ಲಿ ಮೊಘಲ್ ಬಾದಶಾಹಿ ನಿರ್ಬಲವಾಗಿತ್ತು.ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ಸ್ವರಾಜದ ವಿಸ್ತರಣೆಗಾಗಿ ಹೋರಾಡುತ್ತಿದ್ದ ಪೇಶವಾಯಿ, ಆಕ್ರಮಣಕಾರಿ ಧೋರಣೆಯ ಹೈದರಾಬಾದಿನ ನಿಜಾಮಶಾಹಿ ಹಾಗು ಮೈಸೂರಿನ ಹೈದರ್ ಅಲಿ ಇವರೆಲ್ಲರ ನಡುವೆ ತಮ್ಮ ಉಳಿವಿಗಾಗಿ ಹೋರಾಡುತ್ತಿದ್ದ ಚಿಕ್ಕ ಪುಟ್ಟ ಪಾಳೆಯಗಾರರು. ಇಂತಹ ರಾಜಕೀಯ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಧೂರ್ತ ಧೋರಣೆಯ ಬ್ರಿಟಿಷ ಈಸ್ಟ ಇಂಡಿಯಾ ಕಂಪನಿಗೆ ಸುವರ್ಣಾವಕಾಶವನ್ನು ಒದಗಿಸಿತ್ತು.
ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಹುಟ್ಟಿದ್ದು ೧೭೭೮ರಲ್ಲಿ. ಬೆಳಗಾವಿಯಿಂದ ಉತ್ತರಕ್ಕೆ ಸುಮಾರು ೬ ಕಿ.ಮಿ. ದೂರದಲ್ಲಿರುವ ಕಾಕತಿ ಅವಳ ಹುಟ್ಟೂರು. ತಂದೆ ಕಾಕತಿಯ ದೇಸಾಯಿ ಧೂಳಪ್ಪಗೌಡರು. ಚನ್ನಮ್ಮ ಎಳೆ ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲಿಯೆ ಕುದುರೆ ಸವಾರಿ ಹಾಗು ಬಿಲ್ಲುವಿದ್ಯೆಗಳನ್ನು ಕರಗತ ಮಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದಳು. ಈ ಕಠಿಣ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಎದೆಗುಂದದೆ ಅವಳು ರಾಜನಿಷ್ಠರಾದ ಗುರುಸಿದ್ದಪ್ಪ, ಹಿಮ್ಮತಸಿಂಗ, ನರಸಿಂಗರಾವ , ಗುರುಪುತ್ರ ಮತ್ತು ಇತರ ಬೆಂಬಲಿಗರ ನೆರವಿನಿಂದ ತನ್ನ ದತ್ತಕ ಮೊಮ್ಮಗನಿಗೆ ಪಟ್ಟಗಟ್ಟಿದಳು.
ಇಂತಹ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮಲ್ಲಸರ್ಜನ ದೊರೆಯನ್ನು ಟಿಪ್ಪು ಸುಲ್ತಾನನು ಸೆರೆ ಹಿಡಿದು ಕಪಾಲದುರ್ಗದಲ್ಲಿ ಸೆರೆಯಿಟ್ಟಿದ್ದನು. ಉಪಾಯದಿಂದ ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಂಡ ದೊರೆ ೧೮೦೩ರಲ್ಲಿ ವೆಲ್ಲೆಸ್ಲಿಗೆ ನೆರವು ನೀಡಿ ಕಿತ್ತೂರನ್ನು ಭದ್ರಗೊಳಿಸಿದ್ದನು. ೧೮೦೯ರಲ್ಲಿ ಪೇಶವೆಯವರಿಗೆ ರೂ.೧,೭೫,೦೦೦ ಕೊಟ್ಟು, ಅವರ ಸ್ಥಾನಿಕ ಕಾವಲು ಸೈನ್ಯದ ಖರ್ಚನ್ನು ನೀಡಿ ಅವರಿಂದ ಸನದು ಪಡೆದಿದ್ದನು. ಆದರೆ ಪೇಶ್ವೆಯವರು ವಿಶ್ವಾಸಘಾತ ಮಾಡಿ ಮಲ್ಲಸರ್ಜನನ್ನು ಸೆರೆ ಹಿಡಿದು ೩ ವರ್ಷ ಕಾಲ ಪುಣೆಯಲ್ಲಿಟ್ಟರು. ೧೮೧೬ರಲ್ಲಿ ಬಿಡುಗಡೆ ಹೊಂದಿ ಮರಳುವಾಗ ದಾರಿಯಲ್ಲಿಯೆ ಮಲ್ಲಸರ್ಜನು ಕೊನೆಯುಸಿರನ್ನೆಳೆದ. ಅವನ ಮಗ ಶಿವಲಿಂಗ ರುದ್ರಸರ್ಜನು ಮರಾಠಾ ಹಾಗು ಟಿಪ್ಪು ಸುಲ್ತಾನ ಇವರ ಕಿರಿಕಿರಿ ತಪ್ಪಿಸಲು ಬ್ರಿಟಿಶರ ಜೊತೆಗೆ ಸ್ನೇಹದಿಂದಿದ್ದ. ಆದರೆ ಅದೆಂತಹ ಸ್ನೇಹ! ಪ್ರತಿ ವರ್ಷ ರೂ. ೧,೭೦,೦೦೦ ಕಾಣಿಕೆ ಕೊಡುವ ಕರಾರಿನ ಮೇಲೆ ಬ್ರಿಟಿಷರು ಈ ದೊರೆಗೆ ಸನ್ನದು ನೀಡಿದರು.
ದತ್ತು ತಗೆದು ಕೊಂಡಿದ್ದನ್ನು ಧಾರವಾಡದ ಕಲೆಕ್ಟರ್ ಆಗಿದ್ದ ಆಂಗ್ಲ ಅಧಿಕಾರಿ ಥ್ಯಾಕರೆ ನಿರಾಕರಿಸಿ. ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನವನ್ನು ಆಂಗ್ಲರ ಸುಪರ್ದಿಗೆ ವಹಿಸುವಂತೆ ಒತ್ತಡ ಹೇರಿದ. ಆಗ ಚೆನ್ನಮ್ಮಳು ದತ್ತು ತಗೆದು ಕೊಳ್ಳುವುದು ರಾಜರಿಗೆ ಸಂಬಂಧ ಪಟ್ಟ ವಿಷಯ ಇದಕ್ಕೂ ಅಂಗ್ಲರಿಗೂ ಏನು ಸಂಬಂಧ ಎಂದು ದಿಕ್ಕರಿಸಿದಳು. ರಾಣಿ ದಿಕ್ಕರಿಸಿದ್ದನ್ನು ಕಂಡ ಥ್ಯಾಕರೆ ಕೆಂಡಮಂಡಲವಾದ, ಅಶಾಂತಿಯ ನೆಪವೊಡ್ಡಿ ಕಿತ್ತೂರಿನ ಅರಮನೆಯ ಭಂಡಾರಕ್ಕೆ ಬೀಗ ಹಾಕಿ , ಉಸ್ತುವಾರಿಗೆ ಮಲ್ಲಪ್ಪ ಶೆಟ್ಟಿ ಮತ್ತು ವೆಂಕಟರಾಯ ಎಂಬ ಅಧಿಕಾರಿಗಳನ್ನ್ನು ನೇಮಿಸಿದ.
ಥ್ಯಾಕರೆಯ ವರ್ತನೆಯನ್ನು ಸಹಿಸಿದ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಿಯೆ , ಸ್ವಾಭಿಮಾನಿ ಮತ್ತು ಧೀರ ಮಹಿಳೆ ತನ್ನ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಕರೆದು ” ಇಡಿಗಾಳಾದರೆ ಬದುಕವೆವು, ಬಿಡಿಗಾಳಾದರೆ ಸಾಯುವೆವು ” ಎಂದು ಒಗ್ಗಟ್ಟಿನ ಮಂತ್ರ ಬೋಧಿಸಿದಳು.ಆಗ ಕಿತ್ತೂರು ಒಂದಾಯಿತು ಎಲ್ಲರೂ ನಾಡಿಗಾಗಿ ಸರ್ವ ತ್ಯಾಗಕ್ಕೂ ಸಿದ್ದರಾದರು. ಥ್ಯಾಕರೆ ತನ್ನ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ತಗೆದುಕೊಂಡು ಕಿತ್ತೂರು ಕೋಟೆಗೆ ಮುತ್ತಿಗೆ ಹಾಕಿದ . ಥ್ಯಾಕರೆ ” ಕೋಟೆಯ ಹೆಬ್ಬಾಗಿಲನ್ನು ಇಪ್ಪತ್ತು ನಿಮಿಷದಲ್ಲಿ ತೆರೆಯಿರಿ , ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೆ ಕಿತ್ತೂರನ್ನು ಸುಟ್ಟು ಬಿಡುತ್ತೇವೆ ” ಎಂದು ಹೇಳಿದನು. ಕನ್ನಡಿಗರ ಸ್ವಾಭಿಮಾನ ಕೆರಳಿಸಿತು. ಸಂಗೊಳ್ಳಿ ರಾಯಣ್ಣ, ಬಾಳಪ್ಪ, ಗುರುಸಿದ್ದಪ್ಪ ಮತ್ತು ಹಲವು ಯುವಕರು ಎಲ್ಲರೂ ಸೇರಿ ಸಮಾಲೋಚನೆ ಮಾಡಿ ” ಹೆಬ್ಬಾಗಿಲನ್ನು ತೆರೆಯಿರಿ ,ಎಲ್ಲರನ್ನು ನುಚ್ಚು ನೂರು ಮಾಡೋಣ” ಎಂದು ಕಂಕಣ ಬದ್ದರಾದರು. ಕೋಟೆಯ ಬಾಗಿಲು ತೆಗೆಯುತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಚೆನ್ನಮ್ಮನ ಸೈನ್ಯ ಆಂಗ್ಲರ ಮೇಲೆ ಮಿಂಚಿನ ವೇಗದಲ್ಲಿ ನುಗ್ಗಿ ಸದೆಬಡಿಯಿತು. ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಖಡ್ಗ ಹಿಡಿದು ತಾನೆ ಮುನ್ನಡೆಸಿದಳು. ಆಂಗ್ಲರ ಮದ್ದು ಗುಂಡುಗಳು, ತುಪಾಕಿಗಳು ಕಿತ್ತೂರಿನ ಪಾಲಾದವು. ಥ್ಯಾಕರೆ ತನ್ನ ಆತ್ಮ ರಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ಬಂದೂಕನ್ನು ಹಿಡಿದು ಕುದುರೆಯನ್ನೇರಿ ಕೋಟೆಯ ಬಾಗಿಲ ಕಡೆ ನುಗ್ಗಿ ಚೆನ್ನಮ್ಮನು ಇರುವಲ್ಲಿಗೆ ಬರುತ್ತಿದ್ದದನ್ನು ಕಂಡ ಬಾಳಪ್ಪನು ಅಪಾಯವನ್ನರಿತು ಥ್ಯಾಕರೆಯ ಮೇಲೆ ಗುಂಡು ಹಾರಿಸಿದನು. ಉಳಿದ ಆಂಗ್ಲ ಅಧಿಕಾರಿಗಳನ್ನು ಕೊಲ್ಲದೆ ಬಂಧಿಸಿ ಕಾರಾಗೃಹದಲ್ಲಿರಿಸಿದರು.
ಮೊದಲ ಸೋಲಿನಿಂದ ಆಂಗ್ಲರಿಗಾದ ಅವಮಾನದಿಂದ ಆಂಗ್ಲರು ಕುದಿಯ ತೊಡಗಿದರು ಪ್ರತಿಕಾರಕ್ಕೆ ತಮ್ಮಲ್ಲೇ ಸಜ್ಜು ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳ ತೊಡಗಿದರು. ಮೊದಲಿಗೆ ಯುದ್ದದಲ್ಲಿ ಸೆರೆ ಸಿಕ್ಕ ಆಂಗ್ಲ ಖೈದಿಗಳನ್ನು ಬಿಡುವಂತೆ ಚೆನ್ನಮ್ಮನಿಗೆ ತಿಳಿಸಿದರು. “ನೀವು ಕಿತ್ತೂರಿನ ತಂಟೆಗೆ ಬರುವುದಿಲ್ಲವೆಂದು ಮಾತು ಕೊಟ್ಟಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ನಿಮ್ಮ ಅಧಿಕಾರಿಗಳನ್ನು ಬಿಡುತ್ತೇವೆ ” ಎಂದು ಕಡ್ಡಿ ತುಂಡು ಮಾಡಿದಂತೆ ಉತ್ತರವಿತ್ತಳು.
ಇದನ್ನು ಕೇಳಿದ ಆಂಗ್ಲ ಸರ್ಕಾರ ಮತ್ತಷ್ಟು ಹಗೆ ಸಾಧಿಸ ತೊಡಗಿತು ಕಿತ್ತೂರನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣ ನಿರ್ನಾಮ ಮಾಡಬೇಕೆಂದು ಪಣ ತೊಟ್ಟಿತು. ಬೆಳಗಾವಿಯಲ್ಲಿದ್ದ ಆಂಗ್ಲರ ಸೈನ್ಯದಿಂದ ಕಿತ್ತೂರನ್ನು ಗೆಲ್ಲುವುದ ಅಸಾಧ್ಯವೆಂದು ಅರಿತ ಆಂಗ್ಲ ಸರ್ಕಾರ ” ಕೂಡಲೇ ಕಿತ್ತೂರು ಕಡೆಗೆ ಸೈನ್ಯ ಕಳಿಸಿ, ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೆ ಅದು ದೊಡ್ಡ ಪ್ರಮಾದವಾಗುತ್ತದೆ. ನಾವೆಲ್ಲ ದೊಡ್ಡ ಗಂಡಾಂತರದಲ್ಲಿ ಸಿಕ್ಕಿ ಹಾಕಿಕೊಳ್ಳ ಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ ” ಎಂದು ಪತ್ರ ಬರೆದರು.ಇದರ ಜೊತೆಗೆ ಕಿತ್ತೂರ ದ್ರೋಹಿಗಳನ್ನು ಸಹ ಆಂಗ್ಲ ಸರಕಾರ ಪ್ರಚೋದಿಸಿ, ಕಿತ್ತೂರಿನ ವಿರುದ್ಧ ಮಹಾಸಮರಕ್ಕೆ ವೇದಿಕೆ ಸಿದ್ಧ ಮಾಡಿದರು. ಕಡೆಗೆ ಕಿತ್ತೂರು ಅಂಗ್ಲರ ಮಹಾ ಸೈನ್ಯ ಮುಂದೆ ಸೆಣಸುವುದೆಂದು ತೀರ್ಮಾನವಾಯಿತು. ಕಿತ್ತೂರಿಗೆ ಕಿತ್ತೂರೆ ಒಗ್ಗೂಡಿತು. ಇಂತಹ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ದ್ರೋಹಿಗಳು ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನದ ಕೆಲವು ರಹಸ್ಯಗಳನ್ನು ಅಂಗ್ಲ ಸೇನೆಗೆ ನೀಡಿ ಮತ್ತು ತಾವು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಸಹಾಯ ಮಾಡುವುದೆಂದು ಭಾಷೆ ನೀಡಿದರು. ಚೆನ್ನಮ್ಮನಿಗೆ ಯುದ್ಧ ಬೇಕಿರಲಿಲ್ಲ ಮತ್ತೆ ಸಂಧಾನಕ್ಕೆ ಯತ್ನಿಸಿದಳು., ಹಿಂದಿನ ಯುದ್ಧದ ಖೈದಿಗಳನ್ನು ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಿದಳು. ಕಡೆಗೆ ಆಂಗ್ಲ ಅಧಿಕಾರಿ ಚಾಪ್ಲಿನ್ನ ಸೈನ್ಯ ಕೋಟೆಯನ್ನು ಸುತ್ತುವರಿದು ರಾಣಿಗೆ ಶರಣಾಗುವಂತೆ ಸೂಚಿಸಿದರು. ಆಂಗ್ಲರು ಕೋಟೆಯ ಮೇಲೆ ದಾಳಿ ಮಾಡಿದರು. ಕಿತ್ತೂರಿನ ದ್ರೋಹಿಗಳು ಮದ್ದಿನ ಉಗ್ರಾಣದಲ್ಲಿ ಮದ್ದಿಗೆ ಸಗಣಿ ನೀರು ಬೆರೆಸಿ ಮದ್ದು ಗುಂಡುಗಳು ಉಪಯೋಗಕ್ಕೆ ಬಾರದಂತೆ ಮಾಡಿದ್ದರು. ಘೋರ ಯುದ್ಧ ನಡೆಯಿತು. ಚೆನ್ನಮ್ಮನ ಮೇಲೆ ಸೇಡು ತೀರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಹಂಬಲ ಇರುವುದನ್ನು ಅರಿತ ಮಿತ್ರರು ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಯಾವುದೇ ಕಾರಣಕ್ಕೂ ಆಂಗ್ಲರಿಗೆ ಸಿಗಬಾರದೆಂದು ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದಕ್ಕೆ ಹೇಳಿದರು. ಕಿತ್ತೂರು ಕೋಟೆ ಆಂಗ್ಲರ ವಶವಾಯಿತು. ಚೆನ್ನಮ್ಮ ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಂಡು ಹೋಗಿ ಮತ್ತೆ ಸೇನೆ ಸಂಘಟನೆ ಮಾಡುವುದೆಂದು ತಿರ್ಮಾನಿಸಿ ಗುಪ್ತ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಹೋಗುತ್ತಿರುವಾಗಲೇ ಆಂಗ್ಲರು ಬಂಧಿಸಿ ಬೈಲಹೊಂಗಲದ ಸೆರೆ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಇಟ್ಟರು. ನಾಲ್ಕು ವರ್ಷಗಳ ನಂತರ ಬಂಧನದಲ್ಲಿ ಇರುವಾಗ ಅನಾರೋಗ್ಯದಿಂದ ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಭಾರತ ಮಾತೆಯ ಮಡಿಲು ಸೇರಿದಳು.
೨೫೦ ವರ್ಷಗಳ ಆಂಗ್ಲರ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಆಂಗ್ಲರ ವಿರುದ್ದ ಭಾರತೀಯರಿಗೆ ಸಿಕ್ಕ ಏಕೈಕ ಜಯ ಸಹ ಕನ್ನಡಿಗರದು. ಇದೆ ಮುಂದೆ ಸ್ವತಂತ್ರ ಸಂಗ್ರಾಮಕ್ಕೆ ಮುನ್ನುಡಿ ಬರೆಯಿತು.
ಯಲಹಂಕ ನಾಡಪ್ರಭುಗಳು
ಯಲಹಂಕ ನಾಡಪ್ರಭುಗಳು (೧೪೧೮ – ೧೭೨೮): ಬೆಂಗಳೂರು ೧೦೧ ವರ್ಷಗಳ (೧೫೩೭ ರಿಂದ ೧೬೩೮ ರವರೆಗೆ) ಕಾಲ ಯಲಹಂಕ ನಾಡಪ್ರಭುಗಳ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿತ್ತು. ಕೆಂಪೆಗೌಡರು ಮಹಾನ್ ದಾರ್ಶನಿಕ, ಉತ್ಸಾಹೀ ಮತ್ತು ಶಕ್ತಿಯುತ ರಾಜನಾಗಿದ್ದರು. ಕಾದಾಡುತ್ತಿದ್ದ ಹತ್ತಿರದ ರಾಜರನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡು ಜನತೆಯಲ್ಲಿ ಶಾಂತಿ ಹಾಗು ಏಳಿಗೆಯನ್ನು ತಂದರು. ಕೆಂಪೆಗೌಡ- ೨ ೪೮ ವರುಷ ಆಳ್ವಿಕೆ ನಡೆಸಿದರು (೧೫೮೫ – ೧೬೩೩) ಮತ್ತು ಅವರ ತಾತ ನಂತೆ ಒಬ್ಬ ಕೆಚ್ಚೆದೆಯ ಯೋಧ ಮತ್ತು ದೊಡ್ಡ ನಿರ್ಮಾಣಕಾರರಾಗಿದ್ದರು. ಬಳೆಪೇಟೆಯ ರಂಗನಾಥಸ್ವಾಮಿ ದೇವಸ್ಥಾನ, ಮಾಗಡಿ ಮತ್ತು ಸಾವನದುರ್ಗದ ಕೋಟೆಗಳ ನಿರ್ಮಾಣದಿಂದ ಪ್ರಸಿದ್ಧರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಲಾಲಭಾಗ್, ಕೆಂಪಾಬುಧಿ ಕೆರೆ, ಹಲಸೂರು ಕೆರೆ ಮತ್ತು ಮೇಖ್ರಿ ಸರ್ಕಲ್ ಬಳಿಯಿರುವ ಗಡಿಯಾರದ ಗೋಪುರಗಳು ಕೆಂಪೆಗೌಡ ಗೋಪುರಗಳು ಎಂದು ಪ್ರಖ್ಯಾತವಾಗಿದೆ.
ಯಲಹಂಕ ನಾಡಪ್ರಭುಗಳ ಸಮೃದ್ಧಿಯನ್ನು ಕಂಡು ಅಸೂಯೆಗೊಂಡ ಇತರ ಮುಖಂಡರು ಜಂಟಿಯಾಗಿ ಸಂಚು ಹೂಡಿ ಬೆಂಗಳೂರು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ತಮ್ಮ ಸೇನೆಯನ್ನು ಕಳುಹಿಸಲು ಬಿಜಾಪುರದ ಆದಿಲ್ ಶಾಹನನ್ನು ವಿನಂತಿಸಿದರು. ಆದಿಲ್ ಶಾಹ್ ತನ್ನ ದಂಡನಾಯಕ ರಣಾದುಲ್ಲ ಖಾನ್ ಮತ್ತು ಉಪ ದಂಡನಾಯಕ ಶಹಾಜಿ ಭೋಂಸ್ಲೆ ಜೊತೆಗೂಡಿ ಬೆಂಗಳೂರನ್ನು ಮೂರು ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡರು. ಕೆಂಪೆಗೌಡ ೩, ೧೬೩೮ ರಲ್ಲಿ ಮಾಗಡಿಗೆ ಸರಿದು ಮಾಗಡಿ ಕೆಂಪೆಗೌಡ ಎಂದು ಹೆಸರುಪಡೆದುಕೊಂಡರು. ಕೆಂಪೆಗೌಡ ಅವರ ಸಂತತಿಯವರು ೧೭೨೮ ರವರೆಗೆ ಮಾಗಡಿಯಿಂದ ಆಳ್ವಿಕೆ ಮಾಡಿದರು ಮತ್ತು ಇದರೊಂದಿಗೆ ಯಲಹಂಕ ನಾಡಪ್ರಭುಗಳ ಆಳ್ವಿಕೆ ಕೊನೆಗೊಂಡಿತ್ತು.
ಕೆಂಪೇ ಗೌಡರ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಸದ ಕಡೆಯ ದಿನ, ಮಾಧವ ಭಟ್ಟರು ಕೆಂಪೇ ಗೌಡ ರು ಅಧಿಕಾರವಹಿಸಿ ಕೊಳ್ಳುವ ಮೊದಲು ದೇಶ ಸುತ್ತಬೇಕೆಂದು, ಒಮ್ಮೆ ವಿಜಯನಗರದ ದರ್ಶನ ಮಾಡಬೇಕೆಂದು ಹಾಗು ಅದೇ ರೀತಿಯ ರಾಜಧಾನಿಯನ್ನು ಕಟ್ಟುವಂತೆ ಕೆಂಪೇಗೌಡರಿಗೆ ಹರಿಸಿದರು. ಗುರುಗಳ ಆದೇಶದಂತೆ ಕೆಂಪೇಗೌಡರು ವಿಜಯನಗರದ ದರ್ಶನ ಮಾಡಿ ಗುರುಗಳ ಇಚ್ಚೆಯಂತೆ ಲಕ್ಷ್ಮಿ ಮತ್ತು ಸರಸ್ವತಿಯರು ನೆಲೆವೊರಿದ ನಮ್ಮ ಬೆಂಗಳೂರನ್ನು ಕಟ್ಟಿದರು
“ಮೈಸೂರ ರಾಜಪತ್ರ” (೧೮೮೭) ದಲ್ಲಿ ಬೆಂಜಮಿನ್ ಲೆವಿಸ್ ರೈಸ್ ದೇವಸ್ಥಾನದ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನೆಯ ಹಿಂದಿನ ದಂತಕಥೆಯನ್ನು ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಕೆಂಪೇಗೌಡರು ಬೇಟೆ ಗೆಂದು ರಾಜಧಾನಿ ಯಲಹಂಕ ದೂರ ಬಂದಾಗ ಸುಸ್ತಾಗಿ ಮರದ ಕೆಳಗೆ ನಿದ್ದೆ ಹೋದರು. ಸ್ಥಳೀಯ ದೇವತೆಗೆ ಸೋಮೇಶ್ವರರು ಕನಸಿನಲ್ಲಿ ಬಂದು ಹುದುಗಿರುವ ನಿಧಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳಿ ಅದರಿಂದ ತನಗೆ ಒಂದು ದೇವಸ್ಥಾನವನ್ನು ಕಟ್ಟಿಸಲು ಹೇಳಿದರು. ಕನಸಿನಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದಂತೆ ನಿಧಿ ಸಿಗಲು ರಾಜನು ದೇವಸ್ಥಾನವನ್ನು ಕಟ್ಟಿ ತನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯ ನಿರ್ವಹಿಸಿದನು. ಇನ್ನೊಂದು ದಂತಕಥೆಯ ಪ್ರಕಾರ ರಾಜ ಜಯಪ್ಪ ಗೌಡರು ಹಲಸೂರಿನ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಬೇಟೆಗೆಂದು ಬಂದಾಗ ಸುಸ್ತಾಗಿ ನಿದ್ದೆ ಹೋಗಲು ಕನಸಿನಲ್ಲಿ ತಾವು ಮಲಗಿದ ಜಾಗದಲ್ಲಿ ಲಿಂಗವಿದೆ ಎಂದು ಒಬ್ಬ ಮನುಷ್ಯ ಹೇಳಲು ರಾಜನು ಆ ಜಾಗವನ್ನು ಅಗೆಸಿ ಸಿಕ್ಕಿದ ನಿಧಿಯಿಂದ ದೇವಸ್ಥಾನವನ್ನು ಕಟ್ಟಿಸಿದರು. ಮತ್ತೊಂದು ದಂತಕಥೆಯ ಪ್ರಕಾರ ಇದನ್ನು ಚೋಳರು ಕಟ್ಟಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಯಲಹಂಕ ನಾಡಪ್ರಭುಗಳು ಜೀರ್ಣೋದ್ದಾರ ಮಾಡಿಸಿದರು ಎನ್ನಲಾಗಿದೆ.
ಹಲವಾರು ಶಿಲ್ಪಗಳು ಮತ್ತು ಅಲಂಕಾರಿಕ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಗಳನ್ನು ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ದೇವಸ್ಥಾನದ ಪ್ರವೇಶ ದ್ವಾರದ ಎದುರು ಒಂದು ನಂದಿ ಕಂಭವನ್ನು ಕಾಣಬಹುದಾಗಿದ್ದು ಸ್ವತಃ ಗೋಪುರವು ಹಿಂದೂ ಪುರಾಣದ ದೇವ ದೇವತೆಯರ ಕೆತ್ತನೆಗಳಿಂದ ಕಂಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ. ತೆರೆದ ಮಂಟಪದಲ್ಲಿ ೪೮ ಕಂಬಗಳಿದ್ದು ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ದೇವತೆಗಳ ಕೆತ್ತನೆಯನ್ನು ಅಲಂಕಾರಿಕಪಟ್ಟಿ ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ಉತ್ತರದಲ್ಲಿ ನವಗ್ರಹ ದೇವಸ್ಥಾನವಿದ್ದು ಅದರಲ್ಲಿ ಹನ್ನೆರಡು ಕಂಬಗಳಿವೆ (ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಕಂಬವೂ ಒಂದೊಂದು ರಾಶಿಯನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ). ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರದಲ್ಲಿ ಎರಡು ದ್ವಾರಪಾಲಕರ ಪ್ರತಿಮೆಗಳಿವೆ. ಇತರ ಗಮನಾರ್ಹ ಶಿಲ್ಪಗಳೆಂದರೆ ರಾವಣನು ಶಿವನನ್ನು ಸಂಪ್ರೀತಿಗೊಳಿಸಲು ಕೈಲಾಸ ಪರ್ವತವನ್ನು ಎತ್ತುತಿರುವುದು, ಮಹಿಷಾಸುರನನ್ನು ಕೊಲ್ಲುತ್ತಿರುವ ದುರ್ಗೆ, ಗಿರಿಜಾ ಕಲ್ಯಾಣ ಚಿತ್ರಣಗಳು ಮತ್ತು ಸಪ್ತ ಋಷಿಗಳು. ದೇವಾಲಯದ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿನ ಇತ್ತೀಚಿನ ಉತ್ಖನನಗಳಲ್ಲಿ ಬಹುಷಃ ೧೨೦೦ ವರುಷದಷ್ಟು ಹಳೆಯದೆಂದು ಅಂದಾಜಿಸಲಾದ ಕಲ್ಯಾಣಿ ಇರುವಿಕೆಯ ಕುರುಹುಗಳು ಸಿಕ್ಕಿವೆ.
ಚಿತ್ರದುರ್ಗದ ನಾಯಕರು
ಚಿತ್ರದುರ್ಗದ ನಾಯಕರು(೧೩೦೦ – ೧೭೭೯): ಚಿತ್ರದುರ್ಗದ ನಾಯಕರು ಪೂರ್ವ ಕರ್ನಾಟಕದ ಭಾಗಗಳನ್ನು ಆಳಿದರು. ಹೊಯ್ಸಳ ಮತ್ತು ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಗಳ ಆಳ್ವಿಕೆ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಇವರು ಅವರು ಸಾಮಂತ ರಾಜರಾಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸಿದರು. ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಪತನದ ನಂತರ ಇವರ ಕೆಲವು ಕಾಲ ಸ್ವತಂತ್ರವಾಗಿ ಮತ್ತು ಕೆಲವು ಬಾರಿ ಮೈಸೂರು, ಮೊಘಲರು ಮತ್ತು ಮರಾಠರಿಗೆ ಸಾಮಂತರಾದರು.
ಸ್ಥಳೀಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಥರಾಗಿ (ದಂಡನಾಯಕ) ಹೊಯ್ಸಳ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿದ್ದ ಇವರು ತಮ್ಮ ಶೌರ್ಯದಿಂದ ವಿಜಯನಗರದ ರಾಜರ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಗೆದ್ದು ಸಾಮಂತರಾಗಿ ನೇಮಕಗೊಂಡು ಆಳ್ವಿಕೆ ನಡೆಸಿದರು. ಕೆಲವು ದಾಖಲೆಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಇವರು ಕರ್ನಾಟಕದ ದಾವಣಗೆರೆ ಜಿಲ್ಲೆಯವರು. ಚಿತ್ರದುರ್ಗ ಅಭೇದ್ಯವಾದ ಕೋಟೆಯಾಗಿದ್ದು ರಾಜ್ಯದ ಹೃದಯದಂತಿತ್ತು.
ಚಿತ್ರದುರ್ಗದ ಮಹಾನ್ ನಾಯಕರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರಾದ ಬಿಳಿಚೋಡಿನ ಬಿಚ್ಚುಗತ್ತಿ ಬರಮಣ್ಣ ನಾಯಕರು (೧೬೮೯- ೧೭೨೧) ಮರಾಠರ ಮೈತ್ರಿಯೊಂದಿಗೆ ದೊಡ್ಡೇರಿ ಯುದ್ದದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿದ್ದರೂ ಕೂಡ ಮುಂದೆ ಮೊಘಲರಿಗೆ ಗೌರವ ಕೊಡಬೇಕಾಯಿತು. ಅವರು ಮೊಘಲರ ವಿರುದ್ಧ ಅನೇಕ ಯುದ್ಧಗಳಲ್ಲಿ ಹೋರಾಡಿದರು ಮತ್ತು ಅನೇಕ ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ನೀರಾವರಿ ಕೆರೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಾಣಮಾಡಿದ್ದಾರೆ.
ಮದಕರಿ ನಾಯಕ (೧೭೫೮-೧೭೭೯) ಒಬ್ಬ ಕೆಚ್ಚೆದೆಯ ಯೋಧ ಮತ್ತು ಜೊತೆಗೆ ಒಂದು ಪ್ರಬಲವಾದ ನಿರ್ವಾಹಕರಾಗಿದ್ದರು. ಇವರ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಹೈದರ್ ಅಲಿ ದಾಳಿ ನಡೆಸಿದ್ದು ಮತ್ತು “ಒನಕೆ ಓಬವ್ವ” ನ ಸಾಹಸಕ್ಕೆ ನಾಂದಿಯಾಗಿದ್ದು ಈಗ ಚರಿತರೆಯ ಪುಟಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ನಂತರ ಮರಾಠರು ಮತ್ತು ಕೆಲವು ಸ್ಥಳೀಯ ಅಧಿಕಾರಿಗಳ ದ್ರೋಹದಿಂದಾಗಿ ಇವರು ಹೈದರ್ ಆಲಿಯಿಂದ ಸೋಲಲ್ಪಟ್ಟು, ಸೆರೆಹಿಡಿದು ಕೊಲ್ಲಲ್ಪಟ್ಟರು. ಚಿತ್ರದುರ್ಗ ನಾಯಕರು ಕನ್ನಡ ಜಾನಪದದ ಅವಿಭಾಜ್ಯ ಅಂಗವಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಚಂದವಿಕ್ರಮರಾಯ, ಗಾದ್ರಿಮೇಲೆ ಹೆಬ್ಬುಲಿ ಮತ್ತು ಹಿಂದೂ ಪಾಳೆಯಗಾರರ ಗಂಡು ಇವರ ಬಿರುದುಗಳಾಗಿವೆ.
ಚಿತ್ರದುರ್ಗದ ಕೋಟೆ:
ಚಿತ್ರದುರ್ಗದ ಕೋಟೆ ಕಲ್ಲಿನ ಕೋಟೆ, ಉಕ್ಕಿನ ಕೋಟೆ, ಏಳು ಸುತ್ತಿನ ಕೋಟೆ ಎಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಹದಿನೆಂಟು ಪುರಾತನ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಕೋಟೆಯ ಒಳಗೆ ಕಾಣಬಹುದು. ಈ ಅಭೇದ್ಯ ಕೋಟೆಯಲ್ಲಿ ೧೯ ದ್ವಾರಗಳು, ೩೮ ಹಿಂಭಾಗದ ದ್ವಾರಗಳು, ಅರಮನೆ, ಮಸೀದಿ, ಗೋದಾಮುಗಳು, ತೈಲ ಹೊಂಡ, ನಾಲ್ಕು ರಹಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಗಳು ಮತ್ತು ನೀರಿನ ಹೊಂಡಗಳನ್ನು ಇವೆ. ಅನೇಕ ಪ್ರವೇಶಗಳನ್ನು ಈ ಕೋಟೆಯು ಹೊಂದಿದ್ದು ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾದವು ರಂಗಯ್ಯನ ಬಾಗಿಲು, ಸಿದ್ದಯ್ಯನ ಬಾಗಿಲು, ಉಚ್ಚಂಗಿ ಬಾಗಿಲು, ಕಾಮನ ಬಾಗಿಲು, ಲಾಲ್ ಕೋಟೆ ಬಾಗಿಲು, ಶೃಂಗಾರದ ಬಾಗಿಲು ಮತ್ತು ಗಾರೆ ಬಾಗಿಲು. ಕೋಟೆಗೆ ೧೯ ದ್ವಾರಗಳು ಮತ್ತು ಕನಿಷ್ಠ ೩೮ ಪ್ರವೇಶಗಳು ಇವೆ ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.
ಮಹಾಭಾರತದ ಮಹಾಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿನ ಕಥೆಯ ಪ್ರಕಾರ ನರಭಕ್ಷಕ ಬಕಾಸುರ ಚಿತ್ರದುರ್ಗದಲ್ಲಿ ವಾಸವಾಗಿದ್ದು ಎಲ್ಲರ ಭಯಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿದ್ದ. ಪಾಂಡವರು ವನವಾಸದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ತಾಯಿ ಕುಂತಿಯೊಡನೆ ಇಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದಾಗ ಭೀಮ ಬಕಾಸುರನ ಜೊತೆ ಹೋರಾಡಿ ಅವನನ್ನು ಕೊಂದುಹಾಕಿದನು. ದಂತಕಥೆಯ ಪ್ರಕಾರ ಈ ಬಂಡೆಗಳು ಹೋರಾಟದಲ್ಲಿ ಉಪಯೋಗಿಸಲ್ಪಟ್ಟವು.
ಮದಕರಿ ನಾಯಕ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ, ಚಿತ್ರದುರ್ಗ ನಗರವು ಹೈದರಾಲಿಯ ಸೈನ್ಯದಿಂದ ಮುತ್ತಲ್ಪಟ್ಟಿತ್ತು. ಒಬ್ಬ ಹೆಂಗಸು ಕೋಟೆಯನ್ನು ಕಂದಕದ ಮೂಲಕ ಪ್ರವೇಶಿಸುವುದನ್ನು ಕಂಡು ಹೈದರಾಲಿ ಒಂದು ಯೋಜನೆಯನ್ನು ರೂಪಿಸಿದನು. ಆ ಕಿಂಡಿಯ ಹತ್ತಿರವಿರುವ ಕರ್ತವ್ಯ ಸಿಬ್ಬಂಧಿ ಊಟಕ್ಕೆ ಮನೆಗೆ ಹೋಗಿದ್ದಾಗ ಅವನ ಹೆಂಡತಿ ಓಬವ್ವ ಕಾವಲು ಕಾಯುತ್ತಿದ್ದಳು. ಇಂತಹ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ನುಸುಳುತ್ತಿದ್ದ ಹೈದರಾಲಿ ಸೈನಿಕರನ್ನು ಕಂಡು ಓಬವ್ವ ತನ್ನಲ್ಲಿದ್ದ ಒನಕೆಯಿಂದ ಒಬ್ಬೊಬ್ಬರನ್ನಾಗಿ ಕೊಂದು ಹಾಕಿದಳು. ಓಬವ್ವನ ಪತಿ ಊಟದಿಂದ ಹಿಂದಿರುಗಿ ರಕ್ತ ಸಿಕ್ತ ಒನಕೆಯೊಂದಿಗೆ ಓಬವ್ವನ ಕಂಡು ಆಘಾತಕ್ಕೊಳಗಾದನು. ಬಂಡೆಗಳಲ್ಲಿನ ಕಿಂಡಿಗಳು/ ರಂದ್ರಗಳು ಕಥೆಗೆ ಒಂದು ಐತಿಹಾಸಿಕ ಸಾಕ್ಷಿಗಳಾಗಿವೆ. (ತಣ್ಣೀರ ಹೋಂಡ, ವರ್ಷ ಪೂರ್ತಿ ತಣ್ಣೀರಿನ ಸಂಗ್ರಹವಿರುತ್ತದೆ. ಕರ್ನಾಟಕದ ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ ಓಬವ್ವ, ಕಿತ್ತೂರ ರಾಣಿ ಚೆನ್ನಮ್ಮನಂತೆ, ಒಂದು ದಂತ ಕಥೆಯಾಗಿದ್ದಾಳೆ.
ಚಿತ್ರದುರ್ಗ ಪ್ರಸಿದ್ಧತೆಗೆ ಮತ್ತು ಕಥೆಗಳ ಅಮರತ್ವಕ್ಕೆ ಒಬ್ಬರು (ಬಹುಶ್ಯ ಇತಿಹಾಸ ಕಾರಣಪುರಷರಿಕ್ಕಿಂತ) ಕಾರಣಕರ್ತರಾಗಿದ್ದಾರೆ . ಅವರೇ ತಳಕು ರಾಮಸ್ವಾಮಿ ಸುಬ್ಬ ರಾವ್ (ತಾರಾಸು). ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯವನ್ನು ಲವಲೆಶದಷ್ಟಾದರು ಓದಿದ್ದರೆ ಅವರ ಮೇರುಕೃತಿ ದುರ್ಗಾಸ್ತಮಾನ ( ಮದಕರಿ ನಾಯಕನ ಕೊನೆಯ ಸಮಯ ಮತ್ತು ಚಿತ್ರದುರ್ಗವು ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಹೈದರಾಲಿಯ ಕೈವಶವಾಗುವುದನ್ನು ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ)
ಪುಸ್ತಕಕ್ಕೆ ಕಡಿಮೆ ಒಲವಿದ್ದವರು ಸಂಗೀತಗಾರ ವೆಂಕಟಸುಬ್ಬಯ್ಯ (ತಾರಾಸು ಅವರ ಅದೇ ಹೆಸರಿನ ಪುಸ್ತಕ) ಅವರನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಚಿತ್ರದುರ್ಗದ ಹಿನ್ನಲೆಯುಳ್ಳ ಚಲನಚಿತ್ರವನ್ನು ನೋಡಿರಬಹುದು (ಜಿ. ವಿ. ಐಯರ್ ಅವರ ನಿರ್ದೇಶನ, ಬಾಲಮುರಳಿಕೃಷ್ಣ ಅವರ ಹಾಡಿಗೆ ಅನಂತನಾಗ್ ಅವರ ಅಭಿನಯ). ಈ ಸಿನಿಮಾ ಹಿಂದಿಯ ಚಲನಚಿತ್ರ ಬಸಂತ್ ಬಹಾರ್ ಗೆ ಪ್ರೇರಣೆಯಾಗಿತ್ತು.
ಕೆಳದಿ ರಾಜವಂಶ
ಸಮಸ್ತ ಉತ್ತರ ಭಾರತವನ್ನು ತನ್ನ ತೆಕ್ಕೆಗೆ ತಗೆದುಕೊಂಡು, ಜಗತ್ತನ್ನು ಗೆದ್ದವನು ಅರ್ಥಾತ್ “ಅಲಂಗಿರ್ ” ಎಂಬ ಬಿರುದನ್ನು ತಾನೆ ದಯಪಾಲಿಸಿಕೊಂಡು, ರಾಜ್ಯದಾಹದ ಆಸೆ ಈಡೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಸಲುವಾಗಿ ಶಿವಾಜಿ ಮಗನಾದ ರಾಜಾರಾಮನಿಗೆ ಆಶ್ರಯ ಕೊಟ್ಟರೆಂಬ ಕಾರಣಕ್ಕೆ ತನ್ನ ಬಲಿಷ್ಠ ಸೇನೆಯನ್ನು ಮುನ್ನುಗ್ಗಿಸಿ ಕನ್ನಡದ ಮಲೆನಾಡಿನ ಚಿಕ್ಕ ಸಂಸ್ಥಾನದ ಮೇಲೆ ಯುದ್ದ ಸಾರಿದನು ” ಔರಂಗಜೇಬ್ “. ಆದರೂ ಕನ್ನಡದ ಕೆಚ್ಚಿನ ಕಲಿಗಳು ಅವನನ್ನು ತಡೆಯುವಲ್ಲಿ ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿ ಕಡೆಗೆ ಮೊಗಲರ ಸೈನ್ಯ ಸಂಧಾನ ಮಾಡಿಕೊಂಡು ಹಿಂತಿರುಗಿತು. ಆ ಚಿಕ್ಕ ಸಂಸ್ಥಾನ ಯಾವುದು ಗೊತ್ತೇ, ಯುದ್ದದಲ್ಲಿ ಮುನ್ನೆಡಿಸಿ ಮೊಗಲರಿಗೆ ಸೋಲಿನ ರುಚಿ ತೋರಿಸಿದ ಕನ್ನಡ ರತ್ನ ಯಾವುದು ಗೊತ್ತೇ ?
ಮೂರ್ತಿ ಚಿಕ್ಕದಾದರೂ ಕೀರ್ತಿ ದೊಡ್ದದಾದ ಮಲೆನಾಡಿನ ಕೆಳದಿಯೇ ಆ ಸಂಸ್ಥಾನ. ಯುದ್ದದಲ್ಲಿ ಮುನ್ನೆಡಿಸಿ ೨೫ ವರ್ಷ ಶಾಂತಿ , ನ್ಯಾಯ ಮತ್ತು ನೀತಿಯಿಂದ ರಾಜ್ಯಭಾರ ಮಾಡಿ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಸ್ವಂತ ಮಕ್ಕಳಂತೆ ನೋಡಿಕೊಂಡ ರತ್ನ ” ಚೆನ್ನಮ್ಮ”
ಕೆಳದಿ ರಾಜ ವಂಶ (೧೪೯೯-೧೭೬೩) ಕರ್ನಾಟಕ ರಾಜ್ಯವನ್ನಾಳಿದ ಒಂದು ಪ್ರಮುಖ ರಾಜವಂಶ. ಅವರು ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಸಾಮಂತರಂತೆ ಆಳ್ವಿಕೆ ಆರಂಭಿಸಿದರು. ೧೫೬೫ ರಲ್ಲಿ ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಪತನದ ನಂತರ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಉದ್ಭವಿಸಿದ ಗೊಂದಲದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಇವರು ಕರ್ನಾಟಕದ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲೇ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರವಹಿಸಿ, ಶಿವಮೊಗ್ಗ ಸೇರಿದಂತೆ ಕರ್ನಾಟಕದ ಪ್ರಮುಖ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಆಳ್ವಿಕೆ ನಡೆಸಿದರು (ಶಿವಮೊಗ್ಗ, ಕರಾವಳಿಯ ಎಲ್ಲಾ ಜಿಲ್ಲೆಗಳು, ಮಧ್ಯ ಭಾಗದ ಕೆಲವು ಜಿಲ್ಲೆಗಳು).
ಚೌಡಪ್ಪ ನಾಯಕ (೧೪೯೯–೧೫೩೦) ಕೆಳದಿಯನ್ನು ಆಳಿದ ಮೊದಲ ಮುಖ್ಯಸ್ಥ. ಸದಾಶಿವ ನಾಯಕ (೧೫೩೦–೧೫೬೬) ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬ ಪ್ರಮುಖ ಮುಖ್ಯಸ್ತನಾಗಿದ್ದು, ಕಲ್ಯಾಣಿ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ತೋರಿದ ಶೌರ್ಯತನದಿಂದಾಗಿ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಅಳಿಯ ರಾಮರಾಯರಿಂದ ಕೋಟೆಕೋಲಾಹಲ ಎಂಬ ಬಿರುದನ್ನು ಪಡೆದಿದ್ದರು. ಕರ್ನಾಟಕದ ಕರಾವಳಿ ಪ್ರಾಂತ್ಯಗಳು ಅವರ ನೇರ ಆಳ್ವಿಕೆಗೆ ಒಳಪಟ್ಟಿದ್ದು ರಾಜಧಾನಿಯನ್ನು ಕೆಳದಿಯಿಂದ ಇಕ್ಕೇರಿಗೆ ಸ್ಥಳಾಂತರಿಸಿದರು.
ಹಿರಿಯ ವೆಂಕಟಪ್ಪ ನಾಯಕ (೧೫೮೬ –೧೬೨೯ ): ೧೬೨೩ ರಲ್ಲಿ ಅವರ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಭೇಟಿ ನೀಡಿದ್ದ ಇಟಾಲಿಯನ್ ಪ್ರವಾಸಿ ಪಿಯಟ್ರೊ ಡೆಲ್ಲ ವಲ್ಲೆ, ಅವರನ್ನು ಸಮರ್ಥ ಯೋಧ ಮತ್ತು ನಿರ್ವಾಹಕರು ಎಂದು ಕರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಇವರ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯವು ವಿಸ್ತರಿಸಿ ಕರಾವಳಿ, ಮಲ್ನಾಡು ಮತ್ತು ಪಶ್ಚಿಮ ಘಟ್ಟಗಳ ಪೂರ್ವ ಜಾಗಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿತು. ಹಾನಗಲ್ಲಿನಲ್ಲಿ ಬಿಜಾಪುರದ ಆದಿಲ್ ಶಾಹಿಗಳನ್ನು ಸೋಲಿಸಿದ್ದರು. ಮೂಲತಃ ವೀರಶೈವರಾಗಿದ್ದರೂ ವೈಷ್ಣವರಿಗೆ ಮತ್ತು ಜೈನರಿಗೆ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಮುಸಲ್ಮಾನರಿಗೆ ಮಸೀದಿಯನ್ನು ಕಟ್ಟಿಸಿಕೊಟ್ಟರು.
ಶಿವಪ್ಪ ನಾಯಕ (೧೬೪೫ –೧೬೬೦) ಕೆಳದಿ ದೊರೆಗಳಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಟನೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಬಿಜಾಪುರದ ಸುಲ್ತಾನರು, ಪೋರ್ಚುಗೀಸರು ಮತ್ತು ಇತರ ಹತ್ತಿರದ ರಾಜರುಗಳ ವಿರುದ್ಧ ಅವರ ಸಮರ್ಥ ಹೋರಾಟ ಮತ್ತು ವಿಜಯಗಳಿಂದ ಈಗಿನ ಕರ್ನಾಟಕದ ಬಹುತೇಕ ರಾಜ್ಯಗಳನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಂಡಿದ್ದರು. ಅವರು ಕೃಷಿಗೆ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯನ್ನು ನೀಡಿದರು ಮತ್ತು ತೆರಿಗೆ-ಆದಾಯದ ಸಂಗ್ರಹಕ್ಕಾಗಿ ಹೊಸ ಯೋಜನೆಳನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಪಡಿಸಿ ನಂತರ ಬ್ರಿಟಿಷರು ಕೂಡ ಅವರನ್ನು ಕೊಂಡಾಡುವಂತೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿ ಗಳಿಸಿದರು. ಅವರ ಪುತ್ಥಳಿ ಮತ್ತು ಅವರು ಕಟ್ಟಿಸಿದ ಅರಮನೆ, ಅವರ ಕಾಲದ ಅನೇಕ ಕಲಾಕೃತಿಗಳನ್ನು ಜನರು ಉಳಿಸಿಕೊಂಡು ಬಂದಿದ್ದು ಈಗಿನ ಕಾಲದ ಜನರು ಅವರ ಮೇಲೆ ಇಟ್ಟಿರುವ ಗೌರವಕ್ಕೆ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ.
ಮರಾಠಾ ಶಿವಾಜಿ ಮತ್ತು ನಂತರದಲ್ಲಿ ಅವರ ಮಗ ಸಂಭಾಜಿ ಜೊತೆ ಗೆಳೆತನ ಬೆಳೆಸಿ ಸಿಂಹಾಸನಕ್ಕಿದ್ದ ಎಲ್ಲಾ ಪ್ರತಿಸ್ಪರ್ಧಿ ವಾರಸುದಾರರನ್ನು ಸೋಲಿಸಿದರು ಎಂದು ಹಲವಾರು ವಿದ್ವಾಂಸರು ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ. ಕೆಳದಿಯ ಚೆನ್ನಮ್ಮನನ್ನು ಮತ್ತು ಅವರ ಶೌರ್ಯ ಕಥೆಗಳನ್ನು ಸ್ಥಳೀಯ ಜನ ನೆನೆಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ. ಕದಂಬ, ಹೊಯ್ಸಳ, ವಿಜಯನಗರ ಮತ್ತು ದ್ರಾವಿಡ ಶೈಲಿಗಳನ್ನು ಮೇಳೈಸಿ ಇಕ್ಕೇರಿ ಮತ್ತು ಕೆಳದಿಯಲ್ಲಿ ಸುಂದರ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಕಟ್ಟಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇಕ್ಕೇರಿಯ ಅಘೋರೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯ ಮತ್ತು ಕೆಳದಿಯ ರಾಮೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನಗಳು ನಾಯಕ ಶೈಲಿಗಳ ಉದಾಹರಣೆಗಳು. ವಿಜಯನಗರ ಶೈಲಿಯ ಕಂಬಗಳು ಯಾಳಿಗಳು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಕಂಡು ಬರುತ್ತವೆ. ಗಂಡಬೇರುಂಡ, ಕರ್ನಾಟಕದ ಪೌರಾಣಿಕ ಎರಡು ತಲೆಯ ಹಕ್ಕಿಯನ್ನು ಚಿತ್ರಿಸುವ ಒಂದು ಶಿಲ್ಪವನ್ನು ಕೆಳದಿಯಲ್ಲಿ ನೋಡಬಹುದು.
ಖಾಜಿ ಮೊಹಮ್ಮದ್ ನನ್ನು ಭಟ್ಕಳದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸುವಂತೆ ಕೆಳದಿಯ ನಾಯಕರು ಆಹ್ವಾನಿಸಿದರು. ತೆಂಗಿನಗುಂಡಿ ಗ್ರಾಮದ ಆದಾಯವನ್ನು ಕಾಜಿ ಮಹಮ್ಮದ್ ಗೆ ಕೊಡುಗೆಯಾಗಿ ನೀಡಲಾಯಿತು.ಅನೇಕ ನವಾಯತ ಮುಸ್ಲಿಮರನ್ನು ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕ ಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ನೇಮಕ ಮಾಡಲಾಯಿತು. ಈ ಕುಟುಂಬದ ಹಲವಾರು ನವಾಯತರು ಈಗಲು ಇಕ್ಕೇರಿ ಎಂಬ ಉಪನಾಮವನ್ನು ಬಳಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ ಮತ್ತು ಭಟ್ಕಳದ ಸುತ್ತ ಮುತ್ತಲಿನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿದ್ದಾರೆ. ಭಟ್ಕಳದ ಜಾಮಿಯಾ ಮಸೀದಿ ಮೇಲಿರುವ ಚಿನ್ನದ ಕಳಶವು (ಚಿನ್ನದ ಪಳ್ಳಿ) ಕೆಳದಿಯ ರಾಜರ ಕೊಡುಗೆಯಾಗಿದೆ.
ದೇವಗಿರಿಯ ಸೇವುಣರು 
