ದ್ವಾದಶ ಜ್ಯೋತಿರ್ಲಿಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಮೊದಲನೆಯದು ಎಂದು ಪರಿಗಣಿತವಾಗಿರುವ ಸೋಮೇಶ್ವರ ಲಿಂಗದ ಮಂದಿರವು ಗುಜರಾತಿನಲ್ಲಿದೆ. ಕಪಿಲಾ, ಹಿರಣ್ ಮತ್ತು ಸರಸ್ವತೀ ನದಿಗಳ ತ್ರಿವೇಣಿ ಸಂಗಮದ ಸೌರಾಷ್ಟದ ಪ್ರಭಾಸ್ ಪಾಟಣ್ ಎಂಬ ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿರುವ ಈ ಮಂದಿರವು ಹಿಂದೂಗಳ ಪ್ರಮುಖ ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿದ್ದ ಶಿವಲಿಂಗವು ಯಾವುದೇ ಆಧಾರವಿಲ್ಲದೆ ಮಂದಿರದ ಮಧ್ಯೆ ಇದ್ದಿತು ಮತ್ತು ಇದನ್ನು ಕಂಡ ವಿದೇಶೀ ಪ್ರವಾಸಿಗರು ಮೂಕ ವಿಸ್ಮಿತರಾಗುತ್ತಿದ್ದರು ಎಂಬುದಾಗಿ ಅಲ್ ಕಾಜ್ವಿನಿ ಎಂಬಾತ ಪರ್ಷಿಯನ್ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ದಾಖಲಿಸಿರುವುದು ‘ ದಿ ಹಿಸ್ಟರಿ ಆಫ್ ಇಂಡಿಯಾ ಆಸ್ ಟೋಲ್ಡ್ ಬೈ ಇಟ್ಸ್ ಓನ್ ಹಿಸ್ಟೋರಿಯನ್ಸ್ ‘ ಎಂಬ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ.
ಈ ಮಂದಿರವನ್ನು ಯಾರು ಯಾವ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಿದ್ದರು ಎಂಬ ಬಗ್ಗೆ ಖಚಿತ ಮಾಹಿತಿ ಇರುವುದಿಲ್ಲವಾದರೂ ಮಹಾಭಾರತ, ಭಾಗವತ ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಇದರ ಉಲ್ಲೇಖವಿದೆ. ಚಾಲುಕ್ಯ ಅಥವಾ ಸೋಲಂಕಿ ಅರಸು ಮನೆತನದ ಅರಸು ಮೂಲರಾಜ ಕ್ರಿ.ಶ.೯೯೭ರಲ್ಲಿ ಈ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಕಟ್ಟಿಸಿದನೆಂದು ಇತಿಹಾಸ ದಾಖಲಿಸಿದೆಯಾದರೂ, ಮೊದಲೇ ಇಲ್ಲಿದ್ದ ಮಂದಿರವನ್ನು ಆತ ಕೇವಲ ಜೀರ್ಣೋದ್ಧಾರ ಮಾಡಿರಬಹುದು ಎಂಬುದು ಕೆಲವು ಇತಿಹಾಸ ತಜ್ಞರ ಅಂಬೋಣ.
ಕ್ರಿ.ಶ.೧೦೨೬ರಲ್ಲಿ ಘಜ್ನಿ ಮಹಮೂದ್, ೧೨೯೯ರಲ್ಲಿ ಉಲುಘ್ ಖಾನ್, ೧೩೯೫ರಲ್ಲಿ ೧ನೇ ಮುಜಾಫರ್ ಶಾ ಮತ್ತು ೧೭೦೬ರಲ್ಲಿ ಔರಂಗಜೇಬ ಎಂಬ ವಿಗ್ರಹಭಂಜಕ ಬರ್ಬರ ದಾಳಿಕೋರರು ಈ ಮಂದಿರದ ಮೇಲೆ ದಾಳಿ ಮಾಡಿ ಧ್ವಂಸಗೊಳಿಸಿದ್ದರು. ಈ ಮಂದಿರವನ್ನು ನಾಶಗೊಳಿಸಿ, ಅಪಾರ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಲೂಟಿ ಮಾಡಿದ ಘಜ್ನಿ ಮಹಮೂದನನ್ನು ಪರ್ಷಿಯಾದಲ್ಲಿ ಮುಸ್ಲಿಮರ ಸಮರ್ಥ ಪ್ರತಿನಿಧಿ ಎಂದು ಬಿಂಬಿಸಿರುವುದು ಮತ್ತು ಆ ಕೋಮಿನವರ ನಂಬಿಕೆಯ೦ತೆ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ವಿಗ್ರಹ ಭಂಜಕನೆ೦ದು ಕೊಂಡಾಡಲಾಗಿರುವುದು ಧಾರ್ಮಿಕ ನಂಬಿಕೆಗಳ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ವಿಪರ್ಯಾಸವೆಂದೇ ಹೇಳಬೇಕು.
ಪ್ರತಿ ದಾಳಿಯ ನಂತರ ಹಾಗೂ ಇತ್ತೀಚೆಗೆ ಅಂದರೆ ೧೯೫೧ರಲ್ಲಿ ಮಸೀದಿಯಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿತವಾಗುತ್ತಿದ್ದ ಈ ಮಂದಿರವನ್ನು ಸರ್ದಾರ್ ವಲ್ಲಭಭಾಯಿ ಪಟೇಲರ ಮುಂದಾಳತ್ವದಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಎ.ಕೆ. ಮುನ್ಷಿಯವರ ಮೇಲ್ವಿಚಾರಣೆಯಲ್ಲಿ ಮರುನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ. ೧೯೫೦ರ ಅಕ್ಟೋಬರ್ ತಿಂಗಳಿನಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲಿದ್ದ ಅವಶೇಷಗಳನ್ನು ತೆರವುಗೊಳಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಮಸೀದಿಯನ್ನು ಸ್ಥಳಾಂತರಿಸಲಾಯಿತು.
ಕ್ರಿ.ಶ.೧೮೩೦ರಲ್ಲಿ ಅಲೆಕ್ಸಾಂಡರ್ ಬರ್ನೆಸ್ ಎಂಬ ಬ್ರಟಿಷ್ ಅಧಿಕಾರಿಯು ಮಂದಿರದ ಅವಶೇಷಗಳ ಕುರಿತು ವಿಸ್ತಾರವಾಗಿ ಬಣ್ಣಿಸಿದ್ದಾನಲ್ಲದೆ, ಭಗ್ನಾವಶೇಷದ ಶಿಖರ ಇಪ್ಪತ್ತೆದು ಮೈಲಿಗಳ ದೂರದಿಂದಲೇ ಕಾಣಿಸುತ್ತಿತ್ತು ಎಂದಿರುವುದೇ ಈ ಮಂದಿರದ ಭವ್ಯತೆಯ ಚಿತ್ರವನ್ನು ನಮ್ಮ ಕಣ್ಣ ಮುಂದೆ ತರುತ್ತದೆ. ೧೮೪೬ರಲ್ಲಿ ಕ್ಯಾಪ್ಟನ್ ಥಾಮಸ್ ಪೊಸ್ಟನ್ಸ್ ಎಂಬ ಅಧಿಕಾರಿ ಸರ್ವೇಕ್ಷಣೆಯ ವರದಿಯಲ್ಲಿ ಜುನಾಗಢದ ಸುಲ್ತಾನನ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಈ ಮಂದಿರದ ಭಗ್ನಾವಶೇಷಗಳನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಂಡು ಪಟ್ಟಣದಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಮಸೀದಿಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ ಎಂದಿದ್ದಾನೆ. ಮಂದಿರ ಕುರಿತ ಈತನ ವರದಿಯು ದೇವಾಲಯದ ಕಟ್ಟಡವು ಕಲಾತ್ಮಕ ಕೆತ್ತನೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದು , ಉನ್ನತವಾಗಿ ಭವ್ಯವಾಗಿತ್ತೆಂದು ತಿಳಿಸುತ್ತದೆ.
ಕ್ರಿ.ಶ.೧೯೫೧ನೇ ಮೇ ತಿಂಗಳ ೧೧ನೇ ದಿನಾಂಕದ೦ದು ಅಂದಿನ ರಾಷ್ಟಾಧ್ಯಕ್ಷರಾದ ರಾಜೇಂದ್ರ ಪ್ರಸಾದರು ನಿರ್ಮಾಣದ ಶಂಕುಸ್ಥಾಪನೆಯನ್ನು ನೆರವೇರಿಸಿದರು. ಮಂದಿರ ನಿರ್ಮಾಣದ ಕಾರ್ಯಕ್ಕೆ ಸರ್ಕಾರದ ಹಣವನ್ನು ಬಳಸದೆ ಕೇವಲ ಸಾರ್ವಜನಿಕರ ವಂತಿಗೆಯಿ೦ದ ಕಟ್ಟಬೇಕು ಎಂಬ ಗಾಂಧಿಯವರ ಷರತ್ತಿನಂತೆಯೇ ನಡೆದುಕೊಂಡು ನಿರ್ಮಿಸಿರುವುದು ಈ ಮಂದಿರದ ಕುರಿತು ಭಾರತೀಯರಿಗೆ ಇರುವ ಭಕ್ತಿ, ಆದರಗಳ ಪ್ರತೀಕವಾಗಿದೆ.
ಈಗಿರುವ ಮಂದಿರವು ಚಾಲುಕ್ಯ ಅಥವಾ ಮಾರು ಗುರ್ಜರ ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿದೆ. ಮೂಲ ಮಂದಿರದ ಸುಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿರುವ ಕೆಲವು ಭಾಗಗಳನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಂಡು ಎರಡು ಅಂತಸ್ತಿನ ಸೂಕ್ಷ ಕೆತ್ತನೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿ ಕಣ್ಮನ ಸೆಳೆಯುತ್ತದೆ. ಗರ್ಭಗುಡಿಯ ಮೇಲಿರುವ ಶಿಖರ ೪೯ ಅಡಿ ಎತ್ತರವಿದೆ.
ಫೋಟೋ ಕೃಪೆ : ಅಂತರ್ಜಾಲ
ಮ೦ದಿರದ ಮರು ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾರ್ಯವೂ ಶ್ರದ್ಧೆ, ಬದ್ಧತೆಯಿಂದ ಕೂಡಿದ ಅದ್ಭುತ ಕೈಂಕರ್ಯವೆ೦ದೇ ಹೇಳಬೇಕು.
